Wystawa prezentuje grafiki i rysunki ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego, tworzone na potrzeby wydawnictw opiewających piękno górskich widoków i datowanych od początku XIX wieku po wybuch I wojny światowej.

Wydawnictwa krajoznawcze opatrzone ilustracjami polskich Tatr zaczęły powstawać w pierwszej połowie XIX wieku. Najstarsze przedstawienie Tatr od strony północnej wiąże się z początkiem odkrywania tych gór przez Polaków, okres ten otwierają wyprawy Stanisława Staszica. W 1815 r. Staszic wydaje drukiem O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, z trzema ilustracjami opartymi na jego opisach, ale również szkicach. Jedną z nich była panorama Tatry z strony Polski. Do jej narysowania Staszic wybrał Zygmunta Vogla, utalentowanego artystę warszawskiego. Panorama Vogla czy też jej miedziorytnicza wersja, autorstwa francuskiego malarza i rytownika Louisa-Pierre’a Baltarda, ilustrowała odczyty Staszica o Karpatach. Jednak Vogel, mimo iż podróżował dużo i często, na Podhale prawdopodobnie nigdy nie dotarł – góry znał tylko z opisu i szkiców Staszica. Panorama w tej książce, chociaż stworzona w celach poznawczych, ma wiele walorów artystycznych. Powstał urzekający krajobraz pełen malowniczych szczegółów, z widniejącymi na horyzoncie fantastycznymi szczytami górskimi. Zdaniem Walerego Goetla rysunek Vogla ma wręcz rangę pierwszej artystycznej interpretacji polskich Tatr, tego „jednego z najpiękniejszych widoków w Europie”.

Na Podhale przybył natomiast Emanuel Kronbach, by uatrakcyjnić swoje dzieło barwnymi litografiami wykonanymi własnoręcznie na podstawie rysunków z natury. W zamierzeniu planował opisać całą Galicję, ostatecznie jednak wydał tylko część pierwszą z obwodem sądeckim, zawierającą także tatrzańskie krajobrazy. Prezentujemy je na wystawie, ich forma jest bajkowa z nutą idealizmu. Podobne do Kronbacha ujęcie panoramy Nowego Targu z Tatrami w tle zilustrował w swoich litografiach Adam Gorczyński. Zapewne również Bogusz Zygmunt Stęczyński zwiedził wszystkie rysowane przez siebie miejsca, lecz cechuje je łączenie idealizowanej rzeczywistości z fantazją.

W 1860 roku Alfred Schouppé wykonał rysunki o tematyce górskiej, w tym również widok na Nowy Targ z Tatrami na horyzoncie. Twórczość Schouppégo charakteryzują dwa aspekty – realizm i romantyzm. Był on artystą rozmiłowanym w przyrodzie, z niebywałym kunsztem odtwarzał przede wszystkim drzewa i krzewy. Jak inni rysownicy, Schouppé często współpracował z rytownikami – rzemieślnikami odpowiedzialnymi za przygotowanie matrycy z materiału rysunkowego i druk ilustracji. Tak jak w przypadku słynnej panoramy Zygmunta Vogla, do odbiorcy docierał dopiero owoc owej współpracy.
Walery Eljasz-Radzikowski był malarzem, grafikiem, rysownikiem i wielkim popularyzatorem Tatr. Zasłynął przede wszystkim jako autor Ilustrowanego przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic, do którego wykonał ilustracje: mapy, panoramy, krajobrazy, sceny z życia górali czy też wizerunki tatrzańskich zwierząt. Artysta ten przygotował nie tylko ilustracje, ale również reklamy, druki okolicznościowe i pocztówki. Na wystawie prezentujemy duży zbiór twórczości Walerego Eljasza-Radzikowskiego: od szkicowych projektów i rysunków po wydruki, a nawet klocki drzeworytnicze. Na ekspozycji można znaleźć również przykłady tatrzańskich akwafort przyjaciela i mentora Radzikowskiego – Józefa Ignacego Kraszewskiego.
Do rozbudzenia zamiłowania do tatrzańskich wędrówek przyczyniła się też książka Stanisława Witkiewicza Na przełęczy. Wrażenia i obrazy z Tatr. W jej pierwszym wydaniu (w „Tygodniku Ilustrowanym”) pojawiły się autorskie rysunki ilustrujące opowieść. Na wystawie prezentujemy szkice Stanisława Witkiewicza oraz litografie jego prac.
Częstym sposobem zarabiania pieniędzy było dla artystów wykonywanie ilustracji do czasopism. Była to niejednokrotnie twarda szkoła rysunku i kompozycji. Wspomniany Walery Eljasz-Radzikowski związał się z warszawskim periodykiem „Kłosy”, w którym materiał ilustracyjny można było podzielić na dwa działy: pierwszy to ilustracja artystyczna – reprodukcje dzieł malarskich, rzeźbiarskich, ilustracje utworów literackich; drugi zaś to ilustracja dokumentacyjno-reportażowa. Eljasz-Radzikowski przyczynił się również do rozwoju prasy zakopiańskiej – regularnie publikował w „Pamiętniku Towarzystwa Tatrzańskiego”. Natomiast Stanisław Witkiewicz wykonywał ilustracje do „Kłosów”, „Tygodnika Ilustrowanego”, a także do czasopism angielskich „Daily Graphic” i „The English Illustrated Magazine”. W tych pismach publikował swoje rysunki: pejzaże, sceny rodzajowe i portrety.
Na wystawie, obok widoków polskich Tatr, znalazły się także przykłady panoram od strony południowej autorstwa twórców węgierskich i austriackich – piękne litografie barwne, akwatinty, a nawet wycinki prasowe.
Jako aneks do wystawy prezentujemy pracę z XXI wieku. Klaudia Kot w formie multimedialnego zapisu swoich górskich wędrówek tworzy unikatowy obraz – mapę Tatr, w której można dostrzec echa dawnych graficznych ilustracji i ślady odkrywców tatrzańskich szlaków sprzed ponad 100 lat.

Zofia Radwańska, Dział Sztuki Muzeum Tatrzańskiego

Wystawa „Zilustrowane Tatry. Rysunki i grafiki ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego”
15 października 2021 – luty 2022
Galeria Sztuki w willi Oksza (Zakopane, ul. Zamoyskiego 25)