Mariusz Zaruski w sierpniu 1914 r. wyprowadził ochotników z Zakopanego i Podhala na wojnę o niepodległość. Cztery lata później dowodził pierwszą walką o polskie granice.

Zakopane przed rokiem 1914 było jednym z ważniejszych ośrodków myśli niepodległościowej. Zarówno przed 1908, rokiem powołania przez Józefa Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego Związku Walki Czynnej, jak i później krzyżowało się tu wiele szlaków konspiracyjnych. Ukrywali się tu działacze bojówek PPS uciekający z zaboru rosyjskiego. Odbywały się tajne narady. Zabór austriacki i Galicja dawały większą swobodę wszelkim działaniom, a kamuflaż kurortu pozwalał swobodnie spotykać się ludziom przyjeżdżającym z ziem polskich trzech zaborów.

           ***

To właśnie w Zakopanem 25 sierpnia 1912 r. odbył się zjazd tzw. irredentystów, czyli zwolenników zbrojnego upomnienia się o niepodległość Polski. Tu powołano Polski Skarb Wojskowy, którego inicjatorem był Józef Piłsudski, a szefem został Bolesław Limanowski. Organizacja ta miała finansować powstające powszechnie na terenie Galicji oraz w wielu krajach Europy oddziały paramilitarne, głównie Związku Strzeleckiego.

Piłsudski zresztą wielokrotnie przebywał w Zakopanem. Bywał tu regularnie od 1901 r. Tu odbywały się pod jego kierownictwem spotkania Organizacji Bojowej PPS, potem ZWC. Od połowy pierwszej dekady XX w. bywał w Zakopanem niemal co roku, czasem nawet po kilka miesięcy. Nadzorował nawet ćwiczenia Związku Strzeleckiego, których zakopiańskimi drużynami dowodził Mariusz Zaruski.

Zaruski zjawił się w Zakopanem w 1904 r., już po syberyjskiej zsyłce, gdzie poznał wielu członków PPS. Ten jeden z najwszechstronniejszych ludzi Tatr, twórca TOPR i społecznik, znajdował się też w najbliższym kręgu Piłsudskiego. To Zaruski był szefem wyszkolenia oddziałów konnych Związku Strzeleckiego.

            *** 

To właśnie Zaruski szkolił zakopiańskie oddziały strzelców. Były one dość liczne, a mobilizacja przyniosła jeszcze wielu dodatkowych ochotników i 5 sierpnia 1914 r. spod pensjonatu Stamary Zaruski wraz z Kazimierzem Wyczałkowskim mogli zapakować do pociągu kompanię wojska. Był to pierwszy z trzech zakopiańskich oddziałów, jakie do połowy września weszły w skład Legionów Polskich.

Wraz z Zaruskim w legionach znaleźli się pogromcy Zamarłej Turni: Leon Loria, Henryk Bednarski, Józef Lesiecki. Elita tatrzańskiego wyczynu.

Loria, prawnik, świetny narciarz, wspinacz, ratownik TOPR, ułan w legionowej służbie. Mimo że z Zaruskim łączyła go wielka zażyłość taternicka, to wspólna służba z twórcą TOPR nie była łatwa i na tle przestrzegania regulaminów, na wniosek Zaruskiego, skończyła się niemal sądem polowym dla Lorii.

Od 1918 r. Loria był oficerem przybocznym Józefa Piłsudskiego, w czasie wojny polsko-bolszewickiej pilotem wojskowym. Za swe walki odznaczony został Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych.

Bednarski, murarz i dandys, jeden z najśmielszych zdobywców Tatr i ratowników, służył w legionach pod Zaruskim, powtarzając jego szlak bojowy.

Lesiecki, snycerz, zawołany narciarz i wspinacz, również ratownik TOPR, zginął pod koniec 1914 r. w słynnej bitwie pod Łowczówkiem, w której legionistom I Brygady udało się zatrzymać próbę przełamania frontu przez Rosjan.

Wraz z nimi był też Jerzy Żuławski, filozof i pisarz, współzałożyciel TOPR i wspinacz, który zmarł na froncie, zachorowawszy na tyfus.

Do legionowej elity zaliczyć trzeba Pawła Kittaya, wspinacza i współzałożyciela TOPR, uczestnika słynnego kursu oficerskiego Związku Strzeleckiego latem 1913 r., który uformował elitę dowódczą legionów i II Rzeczypospolitej. To właśnie uczestnicy tego kursu w sierpniu 1913 r. wkroczyli w pełnym uzbrojeniu do Zakopanego.

Józef Piłsudski i jego najbliżsi współpracownicy gościli w Zakopanem także podczas wojny. W grudniu 1914 r., w czasie tzw. kampanii podhalańskiej i bitwy gorlickiej, a przed bojem pod Łowczówkiem, sztab Piłsudskiego odwiedził na krótko Zakopane.

        ***

W październiku 1918 r. na polskich ziemiach dogorywały zaborcze rządy. Funkcjonujące wcześniej lub wyłaniane właśnie struktury partii politycznych i Polskiej Organizacji Wojskowej szykowały się do przejęcia władzy. Pierwszym miejscem, gdzie to się stało, było Zakopane.

13 października 1918 r. naczelnik gminy Zakopane zwołał wiec obywatelski, przybyło nań ok. 500 osób, w tym przywódcy działających tu organizacji politycznych, wśród których przewagę miały organizacje endeckie. Na wiecu postanowiono stworzyć Organizację Narodową, która miała przygotować przejęcie władzy. Jej szefem został Stefan Żeromski. 30 października rozbrojono austriackich żołnierzy i przejęto urzędy, a 1 listopada ogłoszono powstanie Rzeczpospolitej Zakopiańskiej, jej przywódcą został Żeromski, a siłami zbrojnymi dowodził twórca TOPR Mariusz Zaruski, który jednocześnie był szefem Polskiej Organizacji Wojskowej dla całego powiatu nowotarskiego. Rzeczpospolita Zakopiańska istniała od 13 października do 16 listopada.

I wtedy właśnie, na czele zmobilizowanych oddziałów, na rozkaz Stefana Żeromskiego, Mariusz Zaruski odbił zajęte wcześniej przez wojska tworzącego się państwa czechosłowackiego, zamieszkałe niemal w całości przez Polsków wsie Głodówka i Sucha Hora. Była to najprawdopodobniej pierwsza akcja zbrojna w imieniu rodzącego się państwa polskiego. Akcję tę zatwierdziła później komisja aliancka dokonująca podziału granic.

        ***

To zaledwie zarys tego tematu. Pojawia się postulat dla historyków i dziennikarzy zajmujących się historią o pełniejszy obraz uczestnictwa środowiska taternickiego w legionach, w I wojnie światowej.